نقد و خلاقیت در تفکر از منظر دکتر علی شریعتمداری

 

نقد و خلاقیت در تفکر از نگاه دکتر علی شریعتمداری

یکی از ویژگی های منحصر به فرد انسان در میان تمامی موجودات زمین برخورداری از نیروی تفکر و مسئولیت ناشی از آن است، زیرا با وجود تفکر و برخورداری از نیروی اراده و تصمیم گیری، مسئولیت انتخاب و عمل برعهده انسان گذاشته شده است.

پیامبر اکرم(ص) خطاب به حضرت علی(ع) می فرمایند: «یا علی انه لافقر اشد من الجهل، و لا مال اعود من العقل، و لا وحده اوحش من العجب و لا مظاهره اوثق من المشاوره و لا عقل کالتدبیر، و لا حسب کحسن الخلق و لا عباده کالتفکر.» ای علی! فقری سخت تر از نادانی و مالی بهره ده تر از خردمندی و چیزی هراسناک تر از خودبینی و همکاری ای نیکوتر از مشورت کردن و خردی مانند اندیشیدن و حسب و نسبی مانند خوش خلقی و عبادتی مانند تفکر نمی باشد.
در این گفتار کوتاه پیامبر اکرم(ص) به ارزش و اهمیت چند چیز اشاره فرموده است، از جمله علم و ارزش ذاتی آن و عقل و بهره گیری از آن را مورد توجه قرار داده است. خودبینی هراسناک ترین رذیلت تلقی شده است.

دکتر شریعتمداری در توضیح تفکر عادی، خلاق، انتقادی می گویند: «... تحلیل صحیح فرآیند تفکر این حقیقت را آشکار می سازد که در فرآیند فکر، نقد وخلاقیت نیز صورت می گیرد. براین اساس ما تقسیم تفکر را به تفکر مادی، تفکر خلاق، تفکر انتقادی، منطقی تلقی نمی کنیم.»

وی به نحوه پرورش تفکر اشاره می نمایند و در این رابطه می گویند: «... محور اساسی تعلیم، تربیت و یادگیری تفکر است. معلمان شایسته می توانند در سطوح مختلف آموزشی، اعم از ابتدائی، متوسطه و دانشگاه تفکر را محور فعالیت های تربیتی و آموزشی خود قرار دهند...».
 

اهمیت تفکر

تفکر به معنای دقیق و صحیح کلمه، ویژگی اساسی انسان را تشکیل می دهد.

دکتر شریعتمداری در رابطه با اهمیت تفکر، با اشاره به مکتب سلوک یا رفتار می گویند: «آن چه مسلم است، افراد انسانی مخصوصا در دوره کودکی بسیاری از امور را از طریق انعکاس مشروط فرامی گیرند، اما یادگیری واقعی، جریانی ماشینی یا خود به خودی نیست، فهم وبصیرت یادگیرنده و هدف ها و تمایلات او نقش عمده ای در یادگیری به عهده دارند.

وی در یک مقایسه کوتاه، بیان می نمایند: «... یادگیری از طریق شرطی، یک یادگیری سطحی است و یادگیری از طریق فهم و بصیرت که بر محور تفکر قرار دارد، قابل تلفیق نیست، پایه ادراک و یادگیری تفکر است، فهم و ادراک اساسی هر چیز، نتیجه تفکر درباره آن چیز است.»

حضرت علی(ع) می فرمایند: «لایستعان علی الدهر الا بالعقل». تنها از طریق عقل می توان بر زمانه پیروز شد.

حل مسائل شخصی، اجتماعی، بین المللی و تحکیم مناسبات انسانی و... در سایه تفکر میسر است.
 

ماهیت تفکر

تفکر، در برخورد به موقعیت نابهنجار یا وضع غیرعادی آغاز می شود، فرد با توجه به وضع غیرعادی درصدد روشن کردن ریشه امر برمی آید و در همین زمینه کوشش می کند سؤال یا مسئله اساسی را مشخص سازد، پس از مشخص ساختن مسئله، مراحل حل مسئله را طی می نماید. (واضح شدن مسئله، تدوین فرضیه، آزمایش فرضیه یا فرضیه ها، انتخاب بهترین فرضیه) تا مرحله ای که به استنتاج برسد.

دکتر شریعتمداری بعد از بیان چند تعریف از تفکر می گویند: «فکر به عقایدی اطلاق می شود که بر برخی از دلایل یا شواهد مبتنی باشد.»

دکتر شریعتمداری به نقل از جان دیونی می گویند: «تفکر منطقی عبارت است از بررسی فعال، مداوم و دقیق هر عقیده یا هر شکل فرضی دانش، با توجه به دلایلی که آن عقیده را تأیید می کنند و نتایج بیش تری که این عقیده به آن ها گرایش دارد. دیونی بر این باور است که نقش و ارزش تفکر، رهایی از کارهای عادی، امور غریزی و سایر چیزهایی است که جنبه میلی دارد یا تحت تاثیر تمایلات قرار می گیرد.

به نظر او تفکر مستلزم هدفداری، عاقبت اندیشی، آینده نگری، تحمل، نمادگرایی، توجه به دلایل، لوازم، نتایج و آثار یک عقیده است.

دکتر شریعتمداری در دنباله این سؤال که ماهیت تفکر چیست؟ می گویند: در آن چه در فرآیند تفکر انتقادی، تفکر خلاق واگرا و اخذ تصمیم رخ می دهد، فرایند حل مسئله است.»... بنابراین باید ماهیت تفکر را از طریق ماهیت حل مسئله روشن ساخت.
 

پیشنهاد دکتر شریعتمداری در رابطه با پرورش تفکر

آن چه در مراکز آموزشی در سطوح مختلف باید انجام شود، پرورش فکری شاگردان است، برای تحقق این هدف باید شیوه آموزش تغییر کند.

دکتر شریعتمداری با توجه به دو سؤال زیر شیوه ای تازه در آموزش مباحث درسی مطرح نموده است:

1- یک مبحث علمی چگونه تدوین می شود؟
2- اجزاء اصلی یک مبحث علمی چه هستند؟

در شیوه پیشنهادی ایشان، معلم سعی می کند در جلسه قبل به شاگردان کمک کند تا مسئله مورد بحث در مبحث علمی را که در جلسه بعد مطرح خواهد شد، تشخیص دهد و خود با استفاده از کتاب درسی و سایر منابع یا پس از جمع آوری اطلاعات به بررسی تفکر بپردازد. اجزاء اصلی مبحث علمی را متمایز کند، این اجزاء را به بیان خود یادداشت نماید و آماده باشد تا در کلاس ارتباط این اجزاء را با سؤال اساسی مبحث علمی درک و بررسی کند و خود او بتواند در ارائه مبحث علمی شرکت داشته باشد. در این صورت شاگرد با آمادگی به بحث و گفت وگو و بررسی مسئله اساسی و اجزاء مطرح شده به حل این مسائل می پردازد. در این جریان است که تفکر محور بحث قرار می گیرد و چون خود شاگردان ارائه دهنده مبحث علمی در کلاس هستند، همه با آمادگی قبلی می توانند در بررسی مبحث شرکت کنند.